Już od momentu narodzin, głowa dziecka, jej kształt i wielkość nierzadko budzą niepokój lekarzy i położnych. Głowa noworodka jest proporcjonalnie większa niż reszta ciała i stanowi około jedną czwartą całkowitej długości ciała dziecka. W ciągu pierwszych miesięcy życia ulega dynamicznym zmianom. Czaszka zbudowana jest z elastycznych kości pokrywy czaszki, połączonych między sobą szwami czaszkowymi i ciemiączkami. Taka budowa zapewnia odkształcanie czaszki podczas przechodzenia dziecka przez kanał rodny i pozwala na wzrost obwodu głowy, a tym samym na wzrost rozwijającego się mózgu w kolejnych latach życia. Jednym z elementów oceniającym rozwój dziecka podczas wizyty w gabinecie neurologa dziecięcego, obok pomiarów masy ciała i wzrostu, jest badanie głowy, jej obwodu, kształtu, ciemienia, szwów czaszkowych. Zarówno jej kształt i obwód mogą być nieprawidłowością, ale w znacznej większości nią nie są. Kiedy głowa dziecka powinna budzić nasz niepokój?

Wielkogłowie

Jest to obwód głowy większy od wartości średniej o trzy odchylenia standardowe, w uproszczeniu obwód głowy >97 per centyla na siatce centylowej. Najczęściej jest cechą rodzinną, tzn, że mama albo tata dziecka mają dużą głowę i taki stan nie ma u dziecka żadnych następstw chorobowych. Przede wszystkim należy na początku zmierzyć wielkość głowy rodziców, następnie sprawdzić jaki był obwód głowy i wymiary dziecka przy urodzeniu oraz jego wymiary w kolejnych miesiącach życia wpisane w książeczkę zdrowia i nanieść wartości na tzw siatki centylowe. Następnie ocenić, w którym „kanale centylowym” rozwija się dziecko. Jeśli masa urodzeniowa noworodka wynosi ponad 4kg, to wartość obwodu głowy dziecka też będzie w wysokim centylu i prawdopodobnie w danym centylu dziecko będzie się rozwijać w kolejnych miesiącach. Należy pamiętać, że największe tempo przyrostu obwodu obserwujemy w ciągu pierwszych trzech miesięcy życia niemowlęcia, wówczas głowa przyrasta o około 2cm na miesiąc, w kolejnych miesiącach przyrost wynosi około 1cm na miesiąc, a po ukończeniu pierwszego roku życia, tempo przyrostu obwodu spada. Dodatkowo obwód głowy porównujemy do obwodu klatki piersiowej. Niewielkie wahania uzyskiwanych pomiarów obwodu głowy i klatki, zwykle nie są powodem do niepokoju, powinny jednak wzbudzić czujność lekarza. Jeśli jednak kolejne pomiary wskazują na znaczną rozbieżność, między przyrostem głowy i klatki, albo obwód głowy wskoczył na wyższy „kanał centylowy” lub tempo przyrostu głowy od urodzenia, jest zbyt szybkie, powinno to wzbudzić nasz niepokój.

Diagnostykę rozpoczynamy od badania USG przezciemiączkowego, które można wykonać w prawie każdym gabinecie USG. W pierwszej kolejności należy wykluczyć wodogłowie czyli hydrocefalię – stan charakteryzujący się nadmiernym gromadzeniem płynu mózgowo-rdzeniowego (PMR) wewnątrz czaszki, gdy wytwarzanie, przepływ lub absorpcja PMR zostają zakłócone. Oprócz oceny przestrzeni płynowych, badanie USG pozwala na wstępną ocenę występowania wad mózgu. Jeśli obraz USG OUN budzi wątpliwości, należy wykonać badanie kontrolne lub rozważyć wykonanie dokładniejszego badanie obrazowego czyli rezonansu magnetycznego głowy. Dalszą diagnostykę uzależniamy od rodzaju zmian w USG oraz od objawów współwystępujących. Wielkogłowie bowiem może współwystępować w chorobach metabolicznych lub genetycznych, nie jest wówczas cechą izolowaną. Towarzyszyć mu będzie opóźnienie lub regres rozwoju psychoruchowego, zaburzenia napięcia mięśniowego, wady innych narządów, cechy dysmorficzne, zmiany skórne, napady padaczkowe.

A co jeśli u Twojego dziecka zarosło już ciemiączko i badania USG nie można wykonać? Wodogłowie doprowadza do zwiększenia ciśnienia śródczaszkowego, a badaniem pośrednim, oceniającym, czy mamy do czynienia ze wzrostem ciśnienia jest badanie dna oka wykonywane u okulisty. Jeśli okulista stwierdzi „stazę na dnie oka” lub „uniesioną, zatartą tarczę nerwów wzrokowych”, należy wykonać badanie rezonansu magnetycznego głowy.

Małogłowie

Definiuje się je jako obwód głowy mniejszy o trzy odchylenia standardowe od wartości średniej, w uproszczeniu obwód głowy <3percentyla, w 25% przypadków jest cechą genetycznie uwarunkowaną. Pomiary pomiędzy 3-10pc wymagają bacznej obserwacji. W przypadku małogłowia obwiązuje nas ta sama zasada co przy wielkogłowiu, tzn zawsze porównujemy obwód głowy dziecka do pomiaru urodzeniowego, pomiarów obwodu głowy rodziców oraz oceniamy dynamikę przyrostu obwodu głowy. Jeśli po urodzeniu stwierdza się u dziecka hipotrofię i niska masę ciała, również obwód głowy i klatki piersiowej będzie niewielki. Wśród przyczyn małogłowia możemy wyróżnić choroby metaboliczne, choroby genetyczne, wady mózgu, infekcje wrodzone (np. zakażenia z grupy TORCH), narażenie na czynniki toksyczne i choroby matki w trakcie ciąży. Małogłowie może również wynikać z uszkodzenia tkanki mózgowej, np. w wyniku krwawienia do ośrodkowego układu nerwowego. We wszystkich tych przypadkach małogłowie nie będzie cechą izolowaną, tylko towarzyszyć mu będzie opóźnienie rozwoju psychoruchowego, cechy dysmorficzne, uszkodzenia innych narządów. Konieczna jest też ocena szwów czaszkowych, ciemiączek i kształtu głowy – w przypadku przedwczesnego zarastania czaszki tempo przyrostu obwodu głowy spada, o czym szerzej napiszę w dalszej części artykułu. W przypadku małogłowia zalecane jest wykonania badanie USG mózgowia, a dalsza diagnostyka obrazowa, metaboliczna, genetyczna uzależniona jest od objawów współwystępujących z małogłowiem.

Podsumowując, konieczność wykonania badań dodatkowych u dziecka z nieprawidłowym obwodem głowy uzależniona jest od czynników takich jak: obwód głowy rodziców, wielkość głowy dziecka przy urodzeniu, dynamika przyrostu obwodu głowy w siatce centylowej oraz od występowania innych nieprawidłowości: zaburzeń neurorozwojowych i cech dysmorficznych.